Turan fəlsəfəsi: Tək Tanrıçı, Həqiqətçi və Tərəqqiçi-2.Yazı
Hazırda Turan fəlsəfəsinin varlığını gizli tutmaq üçün “Avropa mərkəzçilər” yazırlar ki, Midiya tayfalarından biri olan, dini mərasimləri həyata keçirən maqlar/məcuslar e.ə. VIII-VII əsrlərdə qədim İran «bütpərəst» allahlarına sitayiş edir və bu allahların şərəfinə himnlər qoşurdular. Maraqlıdır ki, onlar hansı faktlarla sübut etmişdir ki, maqlar Turanın deyil, məhz İranın «bütpərəst» allahlarına sitayiş edirmişlər!? Yəni bu “İran” hardan çıxdı ki, onun bütpərəst alahları da var olmuş olsun! Bir də ki, adətən şimal xalqları arasında ən çox «bütpərəst» kimi turanlıların-türklərin olduğu qeyd olunur. Deməli, maqların «bütpərəst» allahlara inanmaları farsdilli etnoslarla deyil, məhz türklərlə bağlı ola bilərdi. Turan Midiyasının maqları ümumTuran Tanrısına sitayiş etdikləri halda, İran Əhəməniləri “ümumİran”ın bütpərəst allahlarına tapınırdılar.
Fikrimizcə, «maqların təlimi»nin zərdüştiliyə aid olmadığını ortaya qoymaq üçün kifayət qədər ciddi əsaslar vardır. Birincisi, «maqların təlimi» zərdüştilikdən əvvəl yaranıb və farsdilli etnosların bu prosesdə, çox böyük ehtimalla heç bir rolu olmamışdır. İkincisi, S.Qasımova özü də etiraf edir ki, yalnız zərdüştilik meydana çıxdıqdan sonra «maqların təlimi»nə tapınmış farslara rast gəlinmişdir, «Avesta» isə sinkretik dünyagörüşdür. Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, «maqların təlimi»ndən istifadə edən farsdilli kahinlər, o cümlədən Zərdüşt yeni din yaratmışdır. Çox keçmir ki, Zərdüşt yeni dinini farsdili Əhəmənilərin dövlət dini səviyyəsinə qaldırmağı bacarır və «maqların təlimi»nin mahiyyətini tamamilə dəyişdirir. Bununla da, zərdüştəqədərki «maqların təlimi» ilə zərdüştdən sonrakı «maqların təlimi» arasında böyük fərq yaranır. Doğrudur, bəzi tədqiqatçılar sübut etməyə çalışırlar ki, Zərdüştün bu məsələdə heç bir rolu olmamış və əksinə Zərdüşt özü də, hətta türk olmuş, guya zərdüştiliyin, o cümlədən «Avesta»nın da mahiyyətini farslar təhrif etmişlər. Fikrimizcə, bütün bunlar, yəni «maqların təlimi»nin mahiyyətinin, məzmunun təhrif olunması və bu dini-fəlsəfi təlimin əvvəlcə zərdüştiliyə xidmət etməsi, daha sonra atəşpərəstlik kimi tanınması məhz ilk növbədə Zərdüştün özünün iştirakı ilə baş vermiş, hətta o, bu məsələdə «yenilikçi» rolunu oynamışdır. Belə olmasaydı Zərdüştü hind-farsdilli etnoslar bu qədər doğma şəxsiyyət kimi qəbul edib, onun yaratdığı dini isə rəsmi dövlət dini kimi qəbul etməzdilər. Hətta fərz etsək ki, vətəni Azərbaycan, milliyyəti türk olan Zərdüşt «maqların təlimi»ndə islahatlar aparmışdırsa da, bütün hallarda bu ilk növbədə, farsdilli etnosların dünyagörüşünə və siyasi maraqlarına uyğun olmuşdur. Əks təqdirdə farsların Zərdüştə canyananlığı və onun dinini dövlət dini kimi qəbul etmələrinə başqa səbəb ola bilməzdi.
Bir də ki, İran fəlsəfəsi insaniyyətçi və dualustdir. İran hikməti, insanı aləmin mərkəzi və bütün əşyanın məna, qayəsi olaraq görür. Varlığın “hikməti vücud”u insandır. Insanın qədəri, təbiət və əşyanın üstündə olub ona istiqamət və qiymət verir. Zərdüşt, Zənd-Avestda bizə insanın xeyirlə şər arasındakı mücadiləyə səhnə olan vicdanını və insan iradəsinin kainat içindəki yüksək mövqəyini göstərdiyi kimi; İslamdan sonrakı bütün İran ədəbiyatı da müxtəlif şəxsiyyətləriylə bu hikmətə nümunə təşkil edir. İran hikməti insançı və utopistdir.
İran dualizmi özünü Zənd Avestada Hürmüz və Əhrimən formasında büruzə verir. Amma Midiya, Parfiya və Arşakilər dönəmində Turanlıların Farslara-İrana güclü təsiri nəticəsində bu dualizm qismən zəifləmişdir. Zərdüştə görə, sonda Hörümüz Əhrimənə qalib gələcək ki, bununla da dünyada bir ahənk, sükunət olacaqdır. İran hikmətincə, insan Hörümüzlə Əhrimənin çarpışmasından ancaq son gündə qurtulacaqdır, o zaman həyatına inşirah vermək üçün daima son günü “Mehdi”yi gözləmək lazımdır. İran hikmətində “Mehdi”yi gözləmə Zərdüştlükdən irəli gələn bir inancdır. “Mehdi” əqidəsi İran hikmətində İslamdan öncə var idi. Məsələn, İslamdan öncəki İranda mağaraya saxlanıb qiyamətdə çıxacaq “Bəhram Çubin”də vardır. Eyni ideyanı ərəblər, almanlar, hindlər, yaponlar arasında da görmək mümkündür.
Turani və Hind-Avropa qövmlərinin müxtəlif yerlərdə birbiriylə qarşlaşdıqları, hətta təfriq ediləməyəcək qədər ixtilaflara girdikləri görülməkdədir. Qobi vahələrində; İran qapılarından və Kaşğardan, Hutandan Koçaya və Turfana qədər bütün Çin Türkistanında Turanilərin arasında və ya yanında Hind-Avropalılara rastlanır. Ən qədim dövrlərdən miladın 9-cu əsrinə qədər Turanilər və Hind-Avropalılar dil və mədəni əlaqələrdə birbiriləriniə təsir ediblər. Alman alimləri Turanilərin Hind-Avropalı, fransız alimləri isə Türk olduqlarını zənn edirlər.
Sami kosmologiyasına görə insan göydən-cənnətdən qovulmuşsa onda bir peche original aramaq lazımdır. Hilmi Ziya Ülkenin fikrincə, Türk-Turan hikmətində insan, zidd prinsiplərin ahənginə uyğun yaşadığı müddətcə inşirah (Serenite) içərisindədir: “Çünki orada “arzu” imha edilən biü qüvvət, bir növü şeytan və ya Dəccal deyil; fəqət bizi hər an məfkurənin sükun və mükəmməliyyətinə doğru bir az yüksəldən bir qanaddır. Və yenə orada “məfkurə” bizim əsla ulaşamayacağımız və hər atılışda qırılıb düşəcəyimiz yetişilməz bir aləm; yaxud da bütün ömrümüzcə həsrət içində yalnız serabını gördüyümüz çox uzaqlara atılmış bir xəyal deyildir. Fəqət o bizim arzularımıza hər an bir az daha çox atılmaq və yaxınlaşmaq şövqünü verən və başımızı hər qaldırışda sevimli üzünü doya doya seyr etdiyimiz “Gök Tanrı”dır. Bunun üçündür ki, Türk hikməti nə Yunan hikməti kimi qədərçi, nə də İran hikməti kimi xəyalçıdır. Ona mütləq bir ad vermək lazımdırsa deyə biləriz ki, Türk hikməti həqiqətçi və tərəqqiçidir”.
Amma Yunan hikməti varlıqçı və qədərçi fatalistdir; insanın müqəddər bir təbiət nizamı əlində oyuncaq olduğuna, insan iradəsiylə bu nizama heç bir qatılıb əksilməyəcəyinə qanedir. Demurq şəkilsiz bir hərcü mərcdən ibarət olan Xaosa ahənk və nizam vermiş; onu Kosmos halına gətirmişdir. Insanın fəziləti bu müqəddər nizama uyğun yaşamaqdır. İnsanın arzuları o nizamı pozacaq şəkildə olduğu zaman Demurq-Varlıq onları susduracaqdır. Varlıq qarşısında nəfsini öldürəcək; bununla da külli təbiətin bur parçası halına gələcəkdir. Yunan fəlsəfəsində “insan” “varlığ”a tabe olub onun ətrafında dövr etməkdədir. Sokratın “özünü dərk et” və “şüura dönüş”ü bu hikmətdən heç bir şey dəyişdirməmişdir. Yunan hikməti varlıqçı və qədərçidir. Ülken yazır: “Yunan və İran hikməti realist insan dünyagörüşünü ifadə etməkdən uzaqdır. Hər ikisində də, insanın təbiət içindəki həqiqi mövqeyinə nəzərən görülmüş bir hərəkət düsturu bulunamaz. Çünki biri insanı varlığa əsir etmiş, digəri varlığı insana bağlamaq surətiylə onun aləm içindəki mövqeyini mübaliğə və ifrat ilə görmüşdür”.
Ola bilsin ki, Yunan hikmətinin qədərçi olmasına səbəb ilk zaman mədəniyətindəki aşılmaz kast (təbəqələşmə) rejimidir. İran hikmətinin xəyalçı olmasını isə uzun əsrlərboyu türklər, ərəblər, yenindən türklər tərəfindən istila olmasında aramaq lazımdır. Türk hikmətinə görə, dünyadakı təbii nizamı davam etdirmək və məsud olmaq üçün bilgili, cəsarətli, qənaətkar olmaq lazımdır: Yuxarıda gök batar, aşağıda yer dəlinərsə bu nizam və insanların bütün hakimanə tədbirlər özlüyündən pozulacaqdır. Fəqət o davam etdikcə, bu nizamı sürdürə bilmək üçün mütləqə bu üç fəzilət bulunmalıdır.
Orxon kitabələrində Türk kağanı deyir: “Türk Oğuz bəyləri! Bodun! İşitin. Özə Tanrı batmayınca, Asra yer dəlinməyincə, Türk budunu ölkəni, törəni kim pozdu. Hakim Türk budunu idin. Bilgili və görgülü olduğu üçün sizi düzəltmiş olan Bilgə kağanınız gəlmiş, getmiş. Yaxşı ölkənə öz xətanı, kötülüyünü geyindirdin” (Necib Asım, Orhon kitabeleri, İstanbul, 1914, s. 112)
Ülken yazır: “Bilgi iki şeylə kaimdir: Birincisi, təbiət nizamının özünə verdiyi qüvvətləri bilmək və yaxşı istifadə etmək, ikincisi də ahənk və imizacı pozan hiylələlərə qarşı oyaq bulunmaqla. Türk hikmətinə görə bu qüvvətlərin ən mühümü cəsarət və çalışqanlıqdır. Onu qayıb edən həyatının dirəyini yıxmışdır. Bilginin bütün qiyməti buradadır ki, bu qüvvətlər əksik olduğu zaman onlar haqqıyla görülsün, ihtar edilsin və tamamlanmaya çalışılsın”.
Türk-Turan hikmətində öz yanlışlıqlarını görmə və onu aradan qaldırma önəmlidir. Türk hikməti uğurlardan özünü öyümə hissi çıxartmadığı kimi, hər məğlubiyyətə də mütləq taleyə, təsadüfə və başqa bir bəhanəyə yer vermək hissi də yoxdur. Türk hikməti taleyin, qədərin özünü dəyişməyə inanan bir fəlsəfədir (N.Asım, s.121).
Türk-Turan hikmətində tale, Yunan hikmətində olduğu kimi fəlakətlər gətirən fatalist bir qüdrət deyildir. Türk hikmətincə, taleyi düzəltmək, islah etmək mümkündür. Hətta, insanların pis niyyətlərini belə yaşıya döndərmək mükündür. Bunun izləri Orhon kitabələrində, Dədə Qorqud boylarında vardır (Dədə Qorqutda Dirsəxan və Buğac, Deli Domrul). Dəli Domrul boyunda özünü varlıqdan müstəqil hesab edən insanla, insanı özün bənzətmək istəyən varlığın müqəddər qüvvəti arasındakı bie mücadiləni təsvir edir. Dəli Domrul, qüdrət və iradəsinin qüruruyla müqəddəratı, yəni əcəli inkar edən və onun timsalı olan Əzrayılla boy ölçüşmək istəyən bir insandır. Amma Türk insanı taleyin önündə baş əyməyə məcbur olduğunu anlasa da, onun üçün müqəddərat dərhal müti və əlverişli hala gəlir.
Türkün qənaətkarlığına gəlincə, burada daha yaxşısını istəməklə yanaşı, ancaq içində bulunduğun haldan razı ola bilməkdir. Türk qənaətkarlığı bir tərəfdən qədərçiliyin təslimiyyətindən, digər yandan xəyalçılığın doğura biləcəyi bədbinliyindən qurtarır (Türk kosmologiyasındakı “uçmaq” və “bilmək” eyni şeyi ifadə edir).
Faiq Ələkbərov
yknews.az
yk news tv
